اسطوخودوس و خواص آن

اسطوخودوس با نام علمی Lavandula angustifolia  که در عربی به لونده اصلیه و خزامی معروف است، گیاهی است دائمی با بوته‌ای به ارتفاع تا حدود یک متر و ساقه‌هایی چهارگوش که در قسمت‌های پایین، چوبی می‌شوند.

برگ‌های این گیاه باریک، نوک تیز و به طور متقابل بر روی ساقه قرار می‌گیرند.

گل‌های اسطوخودوس آبی مایل به بنفش هستند که به صورت مجتمع در انتهای ساقه قرار می‌گیرند.

قسمت هوایی گیاه دارای بوی نافذی است که با له کردن برگ‌ها، لای انگشتان بیش‌تر استشمام می‌شود. قسمت مورد استفاده‌ی گیاه، اندام‌های هوایی، به خصوص گل و برگ آن است. با وجودی که این گیاه در بسیاری از نقاط جهان به حالت خودرو می‌روید، ولی چون اسانس آن از مصرف بالایی در صنایع داروسازی و آرایشی – بهداشتی برخوردار است، در سطوح وسیعی کشت می‌شود. در ایران نیز، همین گونه کشت می‌شود و در بسیاری از پارک‌ها و مناطق سبز تهران، در سال‌های اخیر توسعه داده شده است. این محصول شامل قطعات خرد شده از ساقه‌های چهارگوش کمی سفید رنگ، برگ‌های منشعب دندانه دار، کاسبرگ و گلبرگ آبی متمایل به قرمز گیاه می‌باشد.

 تاریخچه

اسطوخودوس در طب عامیانه، از دیرباز به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، مدر و تقویت کننده‌ی عمومی به کار می‌رفته است. از عصاره‌ی گیاه برای درمان مشکلات متفاوتی نظیر: جوش (آکنه) و میگرن استفاده می‌شود. گرچه اسطوخودوس، تولید صفرا و جریان آن را درون روده افزایش می‌دهد، ولی مهم‌ترین استفاده آن درمان بیماری‌های صفراوی نیست.

این گیاه در برخی از قسمت‌های اسپانیا، به طور گسترده‌ای به عنوان ضد

دیابت

مصرف می‌شود، هم چنین در برخی از فراورده‌های گیاهی ضد

دیابت

به کار می‌رود. برگ و گل تازه‌ی گیاه را برای درمان سردرد، روی پیشانی و به منظور مداوای دردهای روماتیسمی بر روی مفاصل می‌گذارند. برای معالجه سرماخوردگی گل‌های گیاه را بخور می‌دهند. زنان کشور شیلی، برای به جریان انداختن قاعدگی یا افزایش خون‌ریزی، چای آن را می‌نوشند.

اسطوخودوس معمولاً به شکل دم کرده، جوشانده، و یا روغن آن برای درمان درد عصب، به طور خوراکی و یا موضعی استفاده می‌شود. امروزه روغن و عصاره‌ی گیاه، در رایحه‌های دارویی و لوازم آرایشی به کار می‌رود.

از آن جا که روغن سنبله‌ی اسطوخودوس ارزان است، در تولید صابون مصرف می‌شود؛ هر چند نسبت به روغن اصل اسطوخودوس از کیفیت پایین‌تری برخوردار است. اسانس اسطوخودوس و اسانس تقطیر و تصحیح شده (خالص) و اسانس سنبله اسطوخودوس در عطریات، تا غلظت 2/1 درصد به کار می‌رود. مقدار کمی از روغن گیاه (004/0 – 002/0 درصد) برای طمع غذا مصرف می‌شود.

چند منظورگی اسطوخودوس در فرآورده‌های متنوع آن از جمله رایحه‌ی عطرها، محصولات حمام، فرآورده مراقبت از مو، صابون‌های بهداشتی، پاک کننده‌ها، فرمولاسیون‌های موضعی، مشتقات سنتزی و اشکال تولیدی دیده می‌شود.

 منبع جغرافیایی

این گیاه، بومی نواحی مدیترانه است و به مقدار زیاد در آن جا می‌روید. بیش‌ترین میزان گیاه، از کشورهای فرانسه، یوگسلاوی، بلغارستان و اسپانیا به دیگر نقاط جهان صادر می‌گردد.

 ترکیبات مهم

سر شاخه‌های گل‌دار این گیاه دارای 3-1 درصد اسانس می‌باشد که ترکیبات گونه و واریته‌های مختلف آن، ممکن است به کلی متفاوت باشد.

اسانس اسطوخودوس اکثراً حاوی لینالول، به میزان 20 تا 35 درصد، لینالیل استات به میزان 30 تا 55 درصد، اوسی من، کامفر و کاریوفیلن اکساید است. از دیگر ترکیبات گیاه، می‌توان تانن به میزان 5 تا 10 درصد و کومارین، فلاوونوئیدها و فیتواسترول‌ها را نام برد.

 اثرات مهم

از اسطوخودوس به عنوان یک آرام بخش متوسط و رفع کننده‌ی مشکلات بدخوابی، می‌توان استفاده کرد.

 هم چنین این گیاه دارای خاصیت ضداضطراب و صفراآور نیز می‌باشد. در منابع جدید، اثر ضد

دیابت

برای آن نیز قائل شده‌اند.

در طب عوام، به عنوان ضد اسپاسم، ضد نفخ، مقوی معده و ادرارآور استفاده می‌شود. از محلول دم کرده و یا جوشانده‌ی گیاه، به منظور شست و شو و درمان زخم‌ها نیز استفاده می‌شود.

 طریقه و میزان مصرف

تهیه‌ی چای: بر روی حدود 2 گرم خرد شده‌ی قسمت هوایی اسطوخودوس، یک استکان آب در حال جوش می‌ریزیم، درب ظرف را بسته و 15 دقیقه به حال خود می‌گذاریم؛ سپس آن را صاف کرده و میل می‌کنیم.

داروهای گیاهی

از گیاه و یا عصاره‌ی آن، در داروهای آرام بخش استفاده‌های زیادی به عمل می‌آید. تنتور، کرم، لوسیون، روغن ماساژ و محلول‌های تقویت مو از دیگر فرآورده‌های اسطوخودوس می‌باشند.

نگه داری

عصاره‌ی گیاه باید دور از نور و هوای و در شیشه‌های رنگی نگه‌داری شود. برای نگه‌داری در ظروف پلاستیکی استفاده نشود.

 عوارض جانبی

در موارد بسیار معدود، ممکن است تماس گیاه با بدن ایجاد درماتیت پوستی کند و هم چنین ممکن است اثر آرام بخش و خواب آوری داروهای CNS دپرسانت را در صورت هم زمانی مصرف، افزایش دهد.

 مهم‌ترین اثرات گزارش شده اسطوخودوس

ضد درد، ضد

آلزایمر

، ضد آریتمی، ضد میکروب، ضد تشنج ضد التهاب، ضد روماتیسم، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، آلرژی زا، ضدویروس، ضد اضطراب، ضد نفخ، ضدافسردگی، ادرارآور، قاعده آور، کاهنده‌ی

قند خون

، خواب آور، هضم کننده، مقوی اعصاب، آرام بخش و مقوی معده.

1- در نقاط مختلف دنیا به غیر از گونه مذکور از گونه‌های مختلف اسطوخودوس، استفاده‌ی دارویی به عمل می‌آید که مهم‌ترین آن‌ها شامل:

Lavandula latifolia، Lavandula stoeches، Lavandula dentate، Lavandula pubescens می‌باشند.

این گونه‌ها دارای اثرات مشابهی هستند.

 2- طبق شرح کتاب جناب آقای دکتر امین، گیاهی که در بازار سنتی ایران به نام اسطوخودوس معروف است، سر شاخه‌های گلدار گیاه Nepeta menthoides می‌باشد.

این گیاه از خانواده‌ی نعناع بوده و دارای اسانس معطری است که به عنوان آرام بخش، برطرف کننده‌ی دردهای معده و تب بر، استفاده می‌شود.

این محصول را در بازار سنتی یا عطاری‌ها و بعضی منابع به اشتباه مربوط به گیاه Lavandula stoeches می‌دانند؛ در حالی که این گیاه در ایران رویش ندارد.

 3- جمع آوری گل‌ها باید در آخرین زمان گلدهی صورت گیرد. سر شاخه‌های گلدار در دسته‌جات کوچکی بسته شده و در پاکت کاغذی خشک گردند تا گل‌های خشک شده درون پاکت بریزد.

 4- در صورتی که تنتور اسطوخودوس موجود باشد مصرف خوراکی 5 میلی لیتر هر بار تا دو بار در روز برای سردرد و افسردگی مفید است.

 5- افزودن چند قطره اسانس اسطوخودوس به کرم بابونه و مخلوط کردن آن‌ها برای اگزما مفید است. این کرم به صورت موضعی مصرف می‌شود.

 6- روغن جهت قفسه سینه: یک میلی لیتر از اسانس اسطوخودوس با 5 قطره اسانس بابونه را با 10 میلی لیتر روغن حامل مانند روغن بادام یا روغن زیتون مخلوط نمایید. این مخلوط برای تسکین افراد مبتلا به آسم یا برونشیت به صورت مالیدن روی قفسه سینه بسیار موثر است.

 7- روغن ماساژ: یک میلی لیتر از اسانس را در 25 میلی لیتر روغن بادام یا روغن زیتون حل نمایید. این مخلوط جهت ماساژ دردهای دست و پا و گردن موثر است. همین مخلوط برای جلوگیری از آفتاب سوختگی بر روی سطح بدن مفید می‌باشد.

8- بر اساس تحقیقاتی که در سال 1378 توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران بر روی اسانس اسطوخودوس که به طور وسیع در شهر تهران در میادین، پارک‌ها و مناطق مسکونی کشت شده است انجام شد، مهم‌ترین اجسام آن شامل Limonene به میزان 28 درصد، Phellandrene خ² به میزان 5/3 درصد، Cineol 1،8 به میزان 35 درصد، Linalool به میزان 5/1 درصد، Camphor به میزان 5/12 درصد، Borneol به میزان 5/28 درصد و Delta Cadinol به میزان 2 درصد بودند.

میزان اسانس به دست آمده از گیاه تازه که در اردیبهشت ماه برداشت شده بود 8/1 درصد به دست آمد که نشان می‌دهد کمیت و کیفیت این اسانس در مقایسه با دیگر نقاط جهان مطلوب می‌باشد.